پایگاه خبری تحلیلی ایراسین، اخیراً در فهرستی که از سوی وب‌سایت مرجع استیل‌دیتا منتشر شده، شرکت پوسکو توانست در صدر بنگاه‌های فولادساز جهان با برترین سطح بهره‌وری و پایداری قرار گیرد. نگاهی به عملکرد پوسکو نشان می‌دهد این شرکت طی سالیان اخیر توانسته با موفقیت توسعه پایدار را در برنامه کاری خود لحاظ کرده و تولیدش را مبتنی بر نیازهای جدید تغییر دهد. نحوه استفاده از آب و بازچرخانی آن در مسیر تولید فولاد از نقطه صفر تا خط پایان یکی از اقدامات مهم و حیاتی پوسکو بوده که توانسته در نهایت به پایداری تولید در این بنگاه مشهور فولادی کمک کند.

پوسکو در سندی که در سال ۲۰۲۲ منتشر کرد با اشاره به اهمیت بازچرخانی نهاده‌های تولید در مسیر اصلاح ساختارش تاکید کرد که اقتصاد چرخه‌ای را با سه اصل کاهش یا اجتناب از انتشار سالانه دی‌اکسید کربن، کاهش میزان ضایعات واحدهای مختلف در تعداد و وزن (کیلوگرم) در کنار افزایش درصد استفاده از ضایعات فولادی در دستور کار دارد. در این بین مساله آب به عنوان کانون محوری هدف دوم، یکی از نهاده‌هایی بود که بازچرخانی آن در دستور کار پوسکو قرار گرفت. به مدد برنامه POSCO FUTURE M بود که این بنگاه توانست در سال ۲۰۲۴ بهره‌ورترین و پایدارترین بنگاه فولادساز جهان شود. تحت رویکرد «آینده ام پوسکو» و نیز اصرار بر اخد گواهی ZWTLاکنون پوسکو یکی از کم‌خطرترین بنگاه‌ها از منظر بیولوژیکی و اثرگذاری منفی بر طبیعت است که در رهاسازی زباله‌هایش به ویژه آب‌های مصرفی خود در طبیعت به شدت احتیاط می‌کند. پرسش حیاتی این‌جاست که با توجه به وفور منابع آب در شرق آسیا، چرا تا این حد موضوع آب در دستور کار پوسکو قرار گرفته است؟

همه چیز یعنی آب

اخیراً مجمع جهانی اقتصاد در گزارش جامعی که به بهانه روز جهانی آب تهیه شده، تاکید عمیقی بر اهمیت آب برای جهان و اقتصاد بین‌الملل کرده است. هر سال در ۲۲ مارس در تقویم سازمان ملل متحد روزی به نام روز جهانی آب گنجانده و نام‌گذاری شده است که مهم‌ترین هدف آن، افزایش آگاهی در مورد لزوم تأمین آب شیرین سالم در جهان و بررسی چالش‌های موجود بر سر راه نیل به این هدف خطیراست.

موضوع امسال روز جهانی آب، آب برای صلح است. هدف، بررسی چالش و تهدیدات بالقوه و مهمی است که می‌تواند بر سر تأمین منابع آب شیرین پدیدار و منجر به بی‌ثباتی و ایجاد تنش‌های اساسی بین‌المللی مختلف شود، اما در کنار آن آب می‌تواند در صورت مدیریت دقیق، نه تنها از بروز بی‌ثباتی جلوگیری کند بلکه صلح جهانی را نیز ترویج نماید. بازچرخانی آب یکی از روش‌هایی است که با ممانعت از تاراج آبی صنایع در مناطق مختلف مساله امنیت و صلح را در مناطق خشک و دچار تنش آبی استحکام بخشیده و بر قوام و دوام اجتماعی و اقتصادی این مناطق می‌افزاید.

این موضوع از یک جنبه دیگر نیز مهم است. جدیدترین آماررسمی سازمان ملل در باره عدم دسترسی بیش از ۲ میلیارد نفردر جهان به آب آشامیدنی سالم، شاهدی بر این ادعاست که مصرف آب در جهان وضعیتی کاملاً شکننده دارد. متاسفانه این عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم، هر دو دقیقه یک‌بار یک کودک زیر ۵ سال را در دنیا به کام مرگ فرو می‌فرستد و اینکه طبق آمار از هر ۱۰ مدرسه، ۳ مدرسه دسترسی به آب آشامیدنی سالم ندارند. همچنین این موضوع از آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که متوجه شویم طبق آخرین آمار منتشره در سال ۲۰۲۱، در کشورهایی که دچار بحران تأمین آب آشامیدنی سالم هستند انتظار می‌رود که آمار ۲ میلیارد نفری ساکنان زمین که به آب دسترسی ندارند، در نتیجه تغییرات آب و هوایی و خشکسالی ناشی از آن و رشد بی‌رویه جمعیت در این مناطق مستعد تنش آبی، بیشتر شده و وضعیت جهان بدتر هم شود. بنابراین روز جهانی آب از سال ۱۹۹۳ در تقویم سازمان ملل متحد، به‌خاطر تاکید و پافشاری در حل موانع پیش‌رو این چالش بین‌المللی و کسب اطمینان از دسترسی همه افراد روی زمین به آب آشامیدنی تمیز و بهداشتی، قرار گرفته است.

یکی از موضوعاتی که می‌تواند برای شرکت‌های صنعتی به ویژه تولیدکنندگان فولاد یک مزیت جذاب به ویژه از منظر مسئولیت اجتماعی باشد، فراهم‌کردن بسترهایی است که اقتصاد چرخشی آب را در اولویت قرار دهد. از این مسیر هم امکان بهبود بهره‌وری وجود دارد و هم این مسیر به نمادی از تعهد بنگاه به اهداف اجتماعی و زیست‌محیطی بدل می‌شود. یکی از موضوعات تاکیدشده توسط سازمان بهداشت جهانی، افزایش تلاش و توجه برای کنترل نرخ بالا و بی‌رویه آب است. طبق اعلام این نهاد تلاش‌های کنونی کافی نیست و این تلاش‌ها برای کنترل مصرف بی‌رویه، بایدحداقل دو برابر شود تا اینکه جهان تا پایان دهه اخیر به هدف جهانی دسترسی به آب آشامیدنی سالم دست یابد. اگر تولیدکنندگان فولاد به این موضوع تعهد داشته باشند، از این مسیر نه تنها به اهداف مدنظر سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی جامه‌عمل می‌پوشانند که با کنترل هدررفت آب، تصویر بهتر و متعهدتری از خود به نمایش می‌گذارند. طبیعی است صنایع فولاد برای کمک به مهار تغییرات آب و هوایی، افزایش کیفیت زندگی شهری و حمایت از تغییرات جمعیتی راه درازی در پیش دارند اما این صنایع می‌توانند چهارمین خطر بزرگ پیش روی بشر را که طبق گزارش جهانی مجمع جهانی اقتصاد در سال ۲۰۲۴، «کمبود منابع طبیعی و از جمله آب» در دهه آینده عنوان شده، از طریق اقتصاد چرخشی آب کاهش دهند.

صلح بدون آب معنایی ندارد

پژوهشگران با قطعیت پیش‌بینی کرده‌اند که اگر قرار باشد جنگ جهانی سومی رخ دهد، مهم‌ترین عامل شکل دهنده این جنگ احتمالی، مساله تأمین آب باشد. بر اساس گزارش سازمان ملل بیش از ۳ میلیارد نفر در دنیا وابسته به منابع آبی هستند و تنها ۲۴ کشور در سطح جهان برای اشتراک گذاشتن منابع آبی قرارداد همکاری دارند بنابراین، موضوع تامین آب آشامیدنی سالم این پتانسیل راداشته و دارد که باعث ایجاد بی‌ثباتی واختلاف بین کشورهای مختلف شود، جدیدترین ونام آشناترین مثال ممکن در این زمینه، اختلاف آبی بین کشور ایران و حکومت حاکم بر کشور همسایه، افغانستان است که هر چند وقت یک‌بار باعث تنش‌هایی بین دو کشور شده است. از نتایج و اهمیت وجود صلح بین ملل مختلف می‌توان به این نکته اشاره کرد که گاهی اوقات حکومت‌های طرف منازعه، برای تحت فشار دادن طرف مقابل، از روش مسدود کردن منابع آبی درمرزهای کشور خود که به مقصد کشور همسایه جاری است به عنوان یک سلاح و اهرم فشار استفاده می‌کنند. یا اینکه ممکن است در این نزاع‌های بین‌المللی، آسیب جدی به این منابع تامین آب وارد آید. خوب است بدانیم سرچشمه این تنش‌ها یا این قبیل اقدامات تلافی‌جویانه کمبود اولیه در منابع آبی است که زمینه بهره‌برداری از منابع اندک آبی علیه بشریت را فراهم می‌کند. بازچرخانی آب در صنایعی نظیر فولاد می‌تواند به کاهش مصرف مسرفانه آب منجر شده و پایداری منابع آبی را افزایش دهد.

سازمان ملل تاکید می‌کند که اگر کشورها منابع تامین آب شیرین را به طور پایدار و عادلانه مدیریت کنند، نه تنها از تنش و بی‌ثباتی می‌توان دوری کرد بلکه این موضوع می‌تواند کاتالیزوری برای صلح نیز باشد. همان‌طور که یونسکو در گزارش جدیدی با عنوان «آب برای رفاه و صلح» توضیح می‌دهد: «همکاری بر سر منابع آب نتایج مثبت و صلح‌آمیزی به همراه داشته است، ابداعاتی متعدد از ابتکارات مشارکتی و تحت رهبری جامعه تنش‌های محلی را کاهش داده تا حل و فصل اختلافات و ایجاد صلح در شرایط پس از جنگ میسر شود.»

نوآوری، اقتصاد چرخشی و امنیت آبی

مجمع جهانی اقتصاد بر حمایت از کارآفرینان و نوآورانی که بتوانند به ابتکارات و اختراعاتی که منجر به استفاده بهینه و کاهش هدررفت این منابع ارزشمند کمک کند تاکید فراوانی دارد. در این بین همکاری و مشارکت بین بخش‌های دولتی و خصوصی، نقش مهمی در تامین آب پاک برای همه و تضمین یک سیستم آب جهانی پایدار و انعطاف‌پذیر دارد.

در اینجا ۸ راه برای مقابله با کمبود آب آشامیدنی سالم ذکرشده است: در ابتدا ذکر این نکته خالی از لطف نیست که حدود ۲۵ درصد از مردم روی زمین با کمبود آب برای آشامیدن، بهداشت، کشاورزی و توسعه اقتصادی مواجه هستند که با عنایت به تغییرات آب و هوایی و کاهش بارندگی‌ها و با افزایش جمعیت در سراسر جهان، کمبود آب یک تهدید بزرگ برای توسعه و امنیت انسانی است. از هر چهار نفر روی زمین یک نفر با کمبود آب برای آشامیدن، بهداشت، کشاورزی و توسعه اقتصادی مواجه است. انتظار می‌رود کمبود آب در مناطقی مانند خاورمیانه و شمال آفریقا تشدید شود که ۶ درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده اما تنها یک‌درصد از منابع آب شیرین جهان را در خود جای داده است.

منابع آب متعارف - که متکی به بارش برف، بارندگی و رودخانه‌ها هستند - برای پاسخگویی به تقاضای رو به رشد آب شیرین در مناطق کم‌آب کافی نیستند. با اینکه منابع آبی دیگری که به منابع غیرمتعارف شناخته می‌شوند وجود دارد، اما لازم است برای تامین کمبود آب آشامیدنی سالم و پایداری سیستم آبی کشورها هشت اقدام انجام شود: شش اقدام بارورسازی ابرها و جمع‌کننده های مه، نمک زدایی، استخراج و تصفیه آب‌های زیرزمینی شور در سواحل، اکتشاف و بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی شور داخلی، جذب آب باران در مقیاس میکرو، و انتقال آب به صورت فیزیکی به مناطق کم‌آب در زمره مواردی هستند که کمتر ارتباطی با صنعت فولاد دارند با این‌حال، استفاده مجدد از آب و استفاده بهینه از آب زهکشی و روان‌آب‌ها دو موردی هستند که مستقیماً با مفهوم بازچرخانی آب در تلاقی هستند.

در فقره استفاده مجدد از آب، صنعت فولاد مسیر روشن و مشخصی دارد. توسعه سیستم‌های تصفیه پیشرفته در بخش فولاد و کل زنجیره این فلز اساسی می‌تواند فاضلاب را به آب آشامیدنی سالم یا قابل استفاده تبدیل کند. به عنوان مثال، فاضلاب تصفیه شده، ۲۵ درصد از تامین آب آشامیدنی ویندهوک، پایتخت نامیبیا را تامین می‌کند ضمن اینکه در شرکتی نظیر پوسکو میزان بازچرخانی آب حدود ۷۵ درصد است. همچنین امروزه حدود ۷۰ درصد از فاضلاب شهری درکشورهای با درآمد بالا، تصفیه و به چرخه بهره‌برداری مجدد بر می‌گردد، اما این آمار در کشورهای کمتر توسعه یافته، تنها ۸ درصد است.

در بخش کشاورزی نیز که مصرف کننده بخش عظیمی از منابع آبی است، اصلاح سیستم آبیاری می‌تواند به دسترسی جوامع به حجم قابل توجهی آب آشامیدنی یا قابل استفاده در صنعت منتج شود. آبیاری به طور کلی منجر به دو نوع آب زهکشی می‌شود: روان‌آب‌های سطح و آبی که به داخل زمین نفوذ می‌کند و در سفره‌های زیرزمینی می‌ماند. روان‌آب سطحی را می‌توان جمع‌آوری کرد و دوباره برای صنعت یا تولید غذا استفاده کرد. البته هرچه شوری آب بیشتر باشد، روش زهکشی در کشاورزی و بازچرخانی آب متفاوت خواهد شد، اما محصولات مقاوم به نمک و گونه‌های جدید می‌توانند با این چالش مقابله کرده و منابع آبی عظیمی در دسترس جوامع قرار دهند.

استفاده از الگوی اقتصاد چرخشی نه تنها صنایع فولاد و بازیگر فعال در بخش صنایع معدنی را به دامنه کثیری از نوآوری‌ها راهنمایی می‌کند که صلح و ثبات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را به عنوان یکی از اضلاع توسعه پایدار مبتنی بر ESG محقق خواهد ساخت. امروز شرکت‌هایی نظیر پوسکو که در فولادسازی ید طولایی دارند، در ورود به بخشی نظیر تولید باتری و تامین لیتیوم، اقتصاد چرخشی را سرلوحه کار خود قرار می‌دهند. پوسکو اولین شرکتی است که از بخش فولاد وارد صنعت مواد اولیه تولید باتری شد و این رویکرد چرخشی را انجام داد. پوسکو به طور مداوم فعالیت‌های بازچرخانی مواد را در شرکت خود ترویج می‌کند به شکلی که در آن کارکنان اکوسیستم را به شکلی کاملاً خودکار پاکسازی می‌کنند.

نکته پایانی اینکه قرار گرفتن شرکت‌های فولادی و صنایع معدنی در زنجیره جهانی عامل مهمی در ترغیب این شرکت‌ها به استفاده از رویکردهای بازچرخانی مواد و آب است. پوسکو نمونه بارزی از این قبیل شرکت‌هاست که در زمینه تولید فولاد، برای طیف وسیعی از محصولات صنعتی سازگار با محیط زیست، از جمله وسایل نقلیه سبز، توربین‌های بادی و پنل‌های PV خورشیدی مشغول به کار است. ورق زدن گزارش رسمی این شرکت و عملکرد ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ پوسکو نشان می‌دهد، استفاده از ضایعات فولادی و اقتصاد چرخشی به فرآیندی مهم در تحقق اهداف مالی و سود سالانه شرکت بدل شده است. از منظر پوسکو آهن به عنوان یک «ماده بی‌نهایت قابل بازیافت» می‌تواند پس از استفاده به عنوان قراضه بازیافت شود و بار دیگر به عنوان ماده خام برای تولید فولاد مورد استفاده قرار گیرد، ضمن اینکه تمام عناصر چرخه تولید فولاد نیز قابلیت بازچرخانی دارند. بنابراین استفاده از رویکرد چرخشی و اتصال آن به اهداف و مفاهیم مالی و تولیدی شرکت‌ها اثر مهمی بر تحقق رویکردهای سبز در بازیگران فعال در صنایع معدنی دارد.

این مهم برای بخش فولاد به عنوان ماده‌ای حیاتی که برای جوامع بشری کالایی است اساسی و امکان پیشرفت در بخش‌های مختلف را فراهم کرده یک ضرورت کلیدی است. صنعت فولاد به دلیل استفاده از سوخت‌های فسیلی، مسبب انتشار حدود ۷ درصد از دی‌اکسیدکربن در جهان است حال آنکه بخش عظیمی از آب مصرفی صنایع جهان در صنعت فولاد مصرف می‌شود. بهره‌گیری از رویکرد اقتصاد چرخشی می‌تواند مضرات ناشی از صنعت فولاد را کاهش دهد. در گزارشی که با هدف تسهیل بحث در مورد ساخت صنعت فولاد چرخشی به سرپرستی آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر (IRENA) تهیه شده، دستیابی به بخش فولاد چرخشی نیازمند بهبود کیفیت مواد و فرآیند تولید؛ افزایش بازیافت فولاد و نهاده‌های زنجیره آن و نیز بکارگیری منابع انرژی تجدیدپذیر برای تولید فولاد است. در این گزارش، گفت‌وگو و همکاری بین‌المللی اکیداً توصیه شده تا جهان و بازیگران اصلی به سمت تحقق صنعت فولاد سبز با منابع کارآمدتر و سازگارتر با محیط‌زیست حرکت کند.

مهدی باقری‌فرد-نویسنده ماهنامه