به گزارش ایراسین و به نقل از جهان صنعت، بررسی داده‌های رسمی نشان می‌دهد رشد تولید فولاد در کشور از مسیر باثبات خود فاصله گرفته است، در سه‌ماهه‌نخست امسال افت محسوس تولید ناشی از محدودیت برق و گاز بود که باعث شد بسیاری‌از واحدها با ظرفیت پایین به فعالیت خود ادامه دهند، باوجود بهبود نسبی در تابستان عملکرد نیم‌سال‌نخست‌سال ۱۴۰۴ همچنان پایین‌تر از ظرفیت واقعی گزارش شده است، این در حالی است که ایران با دارا بودن ظرفیت تولید بیش از ۴۰ میلیون‌تن فولاد خام در سال تنها از حدود سه‌چهارم این ظرفیت بهره می‌برد؛ به‌گونه‌ای که برخی خطوط تولید به‌دلیل کمبود انرژی پایدار ناچار به توقف‌های دوره‌ای شدند.

قطع مکرر برق و گاز باعث شده تولید کارخانه‌ها روند نزولی به خود بگیرد و این در حالی است که هزینه‌های ثابت همچنان سرجای خود باقی مانده است، برای نمونه کارخانه‌ای با ظرفیت یک‌ونیم‌میلیون‌تن به‌دلیل کمبود گاز و برق تنها حدود ۸۰۰ هزارتن تولید کرده است، این کاهش تولید باعث شده قیمت تمام‌شده هرتن فولاد افزایش یابد و سودآوری به‌حداقل خود برسد.

متأسفانه هرسال با فرارسیدن فصل سرما بسیاری از کارخانه‌های بزرگ فولادی ناچار به کاهش تولید به‌علت افت فشار گاز می‌شوند اما حالا این ناترازی انرژی در قالب عدم توازن میان عرضه‌وتقاضای گاز به یکی از چالش‌های جدی بخش معدن و صنایع معدنی کشور تبدیل شده است، در این بین عدم توازن انرژی بیشترین آسیب را به حلقه‌های میانی و پایین‌دستی بخش معدن وارد کرده است. به‌گونه‌ای که در سال‌های اخیر قطعی‌های گسترده گاز عملاً ترمز تولید این صنایع را کشیده است، نتیجه طبیعی این وضعیت کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن بوده چراکه وقتی تولیدکننده ناتوان از این است که محصول نهایی را به‌دلیل کمبود انرژی عرضه کند انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری جدید نیز نخواهد داشت.

ضربه ناترازی انرژی به صنایع معدن و فلزات

امیربیژن یثربی، برگزیده بنیاد ملی نخبگان در علوم زمین در این خصوص اظهار کرد: طی سال‌های اخیر رشد مصرف انرژی کشور به‌مراتب از افزایش ظرفیت تولید پیشی گرفته است، مصرف سالانه گاز طبیعی ایران از حدود ۱۵۳ میلیاردمترمکعب در ۲۰۱۳ به ۲۴۵ میلیارد در ۲۰۲۳ رسیده که معادل رشد متوسط ۷ درصد در سال است، این در حالی است که تولید گاز در همین‌دهه تقریباً ثابت مانده و روزانه حدود ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلیون‌مترمکعب گاز تولید می‌شود که از سال ۲۰۱۲ به‌بعد دچار رکود شده، اما پیامد این شکاف فزاینده ظهور کمبود روزانه ۲۵۰ میلیون‌مترمکعب گاز در زمستان بوده که دیگر بخش‌ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است، تازه‌ترین اظهارات مسؤولان شرکت ملی گاز نیز حکایت از آن دارد که در زمستان پیش‌رو کسری گاز به حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون‌مترمکعب در روز خواهد رسید.

وی افزود: عدم توازن انرژی بیشترین آسیب را در حلقه‌های میانی و پایین‌دستی بخش معدن یعنی فرآوری و تولید فلزات وارد کرده است، در مرحله اکتشاف و استخراج معدنی سوخت مورد استفاده عمدتاً گازوئیل برای ماشین‌آلات است و اختلالات گاز شهری یا برق کمتر اثر مستقیم دارد، اما برای تولید محصول نهایی با ارزش‌افزوده (همچون فولاد، مس، آلومینیوم، سیمان و غیره) صنایع به گاز طبیعی و برق پایدار وابسته هستند. در سال‌های اخیر قطعی‌های گسترده گاز در زمستان و برق در تابستان عملاً ترمز تولید این صنایع را کشیده است. نتیجه طبیعی این وضعیت کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن است چراکه وقتی تولیدکننده نمی‌تواند محصول نهایی را به‌دلیل کمبود انرژی عرضه کند انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری جدید در اکتشاف معادن نیز نخواهد داشت.

برگزیده بنیاد ملی نخبگان در علوم زمین با بیان اینکه صنعت فولاد ایران نمونه بارزی از تأثیر ناترازی انرژی است، ادامه داد: به اذعان انجمن تولیدکنندگان فولاد در سال ۱۴۰۰ حدود ۶ میلیون‌تن از برنامه تولید فولاد کشور محقق نشد که معادل زیانی بالغ بر ۴ میلیارد دلار بود، علت اصلی این کاهش محدودیت‌های انرژی و خاموشی‌ها عنوان شده است. در تابستان ۱۴۰۰ با اوج‌گرفتن مصرف برق خانگی کارخانه‌های فولاد با دستور دولت ناچار به کاهش فعالیت شدند و تولید فولاد در آن فصل نسبت‌به فصل قبل ۴۰ درصد افت کرد؛ نیمه‌اول سال ۱۴۰۰ قطعی برق صنایع فولادی به گفته انجمن فولاد حدود ۸۲ روز تولید را متوقف کرد و ۳۰۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم را تحت تأثیر قرار داد، در زمستان همان سال نیز بحران گاز گریبان صنایع را گرفت به‌طوری‌که وزارت نفت و شرکت ملی گاز برای تأمین مصارف خانگی از کارخانه‌های فولادی و معدنی خواستند مصرف گاز خود را به‌شدت کاهش دهند.

یثربی با اشاره‌به صنایع دیگر نیز گفت: بسیاری از کارخانجات سیمان نیز در تابستان با دریافت کسری از برق مورد نیاز فقط در ساعات محدودی قادر به فعالیت بودند، در صنایع فلزات غیرآهنی مانند آلومینیوم و مس هم قطع برق و افت ولتاژ باعث کاهش راندمان و حتی آسیب به تجهیزات حساس شده است، بااین‌حال آمارهای رسمی تولید نشان می‌دهد شرکت‌های بزرگ تا حد امکان تلاش کردند افت تولید را جبران کنند؛ مثلاً تولید آلومینیوم اولیه ایران در سال ۲۰۲۱ باوجود خاموشی‌ها تنها حدود ۸/۱ درصد نسبت‌به ۲۰۲۰ کاهش یافت، بااین‌وجود فعالان صنعتی هشدار می‌دهند که تداوم وضع موجود زیان انباشته هنگفتی برجای گذاشته است.

تبعات بحران انرژی برای اقتصاد

وی از منظر اقتصاد کلان نیز تبعات این بحران را قابل‌توجه دانست و تصریح کرد: بنابر برخی برآوردها قطع برق و گاز مکرر روزانه ۵/‌۵ تا ۸ میلیون‌دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد می‌کند، صنایع ناچار به کاهش تولید یا توقف خطوط شدند و هزینه‌های عملیاتی کسب‌وکارها افزایش یافته است. حتی گزارش شده که در سال ۱۴۰۲ مجموع کمبودهای انرژی حدود ۸ میلیارد دلار در سال به صنایع کشور ضرر زده است. این درحالی است که ایران از نظر ذخایر انرژی در جایگاه ممتازی قرار دارد (دارای دومین‌ذخایر گاز طبیعی جهان) و به‌طور بالقوه نباید چنین کمبودی را تجربه کند، کارشناسان ریشه این «پارادوکس انرژی» را در عواملی چون سرمایه‌گذاری ناکافی ناشی از تحریم‌ها، مصرف بی‌رویه به‌دلیل یارانه‌های انرژی و افت راندمان زیرساخت‌ها می‌دانند، به‌عنوان نمونه حدود ۱۰ تا ۱۳ درصد گاز تولیدی کشور در فرآیند انتقال و توزیع تلف می‌شود که تقریباً دوبرابر متوسط جهانی است. نیروگاه‌های گازی نیز با راندمان میانگین ۳۳ درصد کار می‌کنند درحالی‌که فناوری‌های جدید راندمانی حدود ۶۰ درصد دارند. این اتلاف‌ها و ناکارآمدی‌ها فشار مضاعفی بر شبکه انرژی وارد آورده و بخش قابل‌توجهی از ظرفیت تولیدی کشور را عملاً بلااستفاده کرده است.

راهکارهای عبور از بحران

برگزیده بنیاد ملی نخبگان در علوم زمین با بیان اینکه حل معضل ناترازی انرژی در ایران نیازمند رویکردی چندجانبه و زمان‌بر است، خاطرنشان کرد: کارشناسان معتقدند اولین‌گام سرمایه‌گذاری فوری برای افزایش ظرفیت تولید گاز و برق است. طبق یک مطالعه رسمی رفع کامل ناترازی انرژی کشور ممکن است به ۲۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز طی چندسال آینده نیاز داشته باشد. این رقم هنگفت نشان می‌دهد که بدون مشارکت بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران خارجی این هدف دست‌یافتنی نخواهد بود. دولت اگرچه اقدام به کلید زدن طرح‌های توسعه‌ای مانند فازهای جدید میدان گازی پارس‌جنوبی کرده، اما افت فشار این میدان عظیم (که تأمین‌کننده سه‌چهارم گاز کشور است) زنگ خطر جدی را به‌صدا درآورده است، توسعه میادین گازی جدید و نوسازی تأسیسات قدیمی باید شتاب گیرد تا تولید گاز از روند نزولی فاصله بگیرد.

چشم‌انداز پیش‌رو

یثربی تصریح داشت: چالش ناترازی انرژی در ایران نتیجه سال‌ها انباشت مشکلات در بخش تولید و مصرف بوده و حل آن یک‌شبه میسر نیست، بااین‌حال اجماع کارشناسان بر این است که ادامه مسیر فعلی می‌تواند صنایع کشور را به رکود بیشتری بکشاند و فرصت‌های توسعه معادن غنی ایران را خنثی کند. این هشدارها در بالاترین سطوح هم شنیده می‌شود.

وی با بیان اینکه خوشبختانه این بحران قابل مدیریت است، گفت: البته به‌شرط‌آنکه دولت و بخش خصوصی با همکاری یکدیگر اقداماتی اساسی انجام دهند. افزایش تولید با سرمایه‌گذاری جدید، مدیریت علمی مصرف و بهره‌وری، استفاده از فناوری‌های نوین و جذب مشارکت خارجی می‌تواند در میان‌مدت کشور را از تنگنای انرژی نجات دهد. صنایع معدنی ایران که ستون‌فقرات توسعه صنعتی به‌شمار می‌روند در صورت تأمین پایدار انرژی قادر خواهند بود به رشد تولید و اشتغال شتاب دهند.

برگزیده بنیاد ملی نخبگان در علوم زمین تاکید کرد: عبور موفقیت‌آمیز از این چالش هم نیازمند عزم ملی در اصلاح الگوی مصرف و هم مستلزم برنامه‌ریزی بلندمدت برای توسعه زیرساخت‌های انرژی است؛ امری که به نظر می‌رسد اکنون به اولویتی گریزناپذیر برای اقتصاد ایران تبدیل شده است.