پایگاه خبری تحلیلی ایراسین، ضرب‌المثلی چینی می‌گوید: «بهترین زمان برای کاشت درخت ،۲۰ سال پیش بود و دومین فرصت خوب پس از آن، همین الان است». این مثل در دنیای امروز به خوبی نمایان است؛ جایی که چین با پیگیری بی‌وقفه نوآوری و توانمندی‌های تکنولوژی نیست که آینده به وقوع بپیوندد، بلکه آن را به صورتی فعالانه شکل می‌دهد. چین، که پیش‌تر به‌عنوان پیرو فناوری شناخته می‌شد، اکنون به نیرویی پیشرو در حوزه‌های کلیدی مانند پهپادها، یادگیری ماشینی، باتری‌های الکتریکی، انرژی هسته‌ای، فتوولتائیک‌ها، حسگرهای کوانتومی و استخراج مواد معدنی حیاتی تبدیل شده است. اژدها اکنون بالاتر از همیشه به پرواز درآمده و غرب در تلاش است تا با آن مقابله کند. چین در ۳۷ فناوری از ۴۴ فناوری حیاتی جهان پیشتاز است و دموکراسی‌های غربی در رقابت برای دستاوردهای علمی و پژوهشی از آن عقب مانده‌اند [۱].

فناوری‌های حیاتی به‌عنوان فناوری‌های فعلی و نوظهوری تعریف می‌شوند که قادرند به‌طور قابل توجهی منافع ملی یک کشور از جمله رفاه اقتصادی، همبستگی اجتماعی و امنیت ملی را بهبود بخشند یا تهدید کنند. این تعریف از سوی دولت استرالیا ارائه شده است و برای تمامی کشورها کاربرد دارد. مؤسسه سیاستگذاری استراتژیک استرالیا (ASPI) یک اندیشکده مستقل در استرالیا است که روی تحقیق و بررسی مسائل امنیت ملی، دفاعی و استراتژیک تمرکز دارد. این مؤسسه به تحلیل مسائل جهانی و منطقه‌ای مختلف، از جمله پیشرفت‌های تکنولوژیکی پرداخته و توصیه‌هایی برای شکل‌دهی به استراتژی‌های امنیت ملی ارائه می‌دهد. پروژه‌ی Critical Technology Tracker که توسط ASPI راه‌اندازی شده، فناوری‌های حیاتی را دنبال می‌کند. هدف از این پروژه این است که به‌عنوان یک ابزار سیاستگذاری عمومی، به صورت جهانی برای سال‌های طولانی باقی بماند و کشورها را در دسترسی به فناوری‌هایی که پایه‌گذار رفاه و امنیت آینده خواهند بود، یاری کند [۲]. یافته‌های این پروژه نشان می‌دهد که چین در برخی فناوری‌ها، تمامی ۱۰ مؤسسه تحقیقاتی برتر دنیا را در اختیار دارد و به طور کلی ۹ برابر بیشتر از کشور دوم که معمولاً آمریکا است، مقالات پژوهشی با تأثیر بالا تولید می‌کند. بهتر است بدانید این مقالات صرفاً توسط دانشمندان چینی نوشته نشده و استعدادهایی که چین در سال‌های اخیر جذب کرده است، نقش پررنگی در این مُهم بازی می‌کنند. یک‌پنجم مقالات با تأثیر بالا توسط پژوهشگرانی نوشته می‌شود که در کشورهای پنج‌چشم (Five-Eyes)، شامل نیوزیلند، ایالات متحده آمریکا، استرالیا، بریتانیا و کانادا، آموزش دیده و راهی چین شده‌اند. ذکر این نکته ضروری است که برتری چین نتیجه طراحی و برنامه‌ریزی بلندمدت است [۳]. لیستی از این فناوری‌ها در شکل شماره ۱ به تصویر کشیده شده است [۳].

شکل ۱ – ۴۴ فناوری حیاتی و جایگاه چین

اما واقعاً چین چگونه به چنین جایگاهی دست پیدا کرده است؟ جالب است بدانید حزب کمونیست چین، چندین بار از نتایج ناشی از سیاست‌های خود شگفت‌زده شده است. مثلاً در پایان انقلاب فرهنگی و زمانی که چین اصلاحات اقتصادی خود را آغاز کرد، تأثیر یک گروه بزرگ از جوانان تحصیل‌کرده که به روستاها فرستاده شده بودند و پس از بازگشت به شهرها به دلیل «پیشینه طبقاتی بد» نتوانسته بودند در مشاغل دولتی مشغول به کار شوند، نادیده گرفته شد. به همین علت، بسیاری از آنها تبدیل به کارآفرین شدند. این اتفاق پیش‌بینی نشده بود، اما به مرور زمان این روحیه کارآفرینی در کشور قوت گرفت و به بخشی از فرهنگ اقتصادی چین تبدیل شد. توسعه فناوری در چین ابتدا به صورت بی‌برنامه پیش رفت، اما مقامات این کشور سعی کردند آن را به شکلی منظم مدیریت کنند. در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات، رهبری چین با ایجاد محیطی رقابتی و رویکردی بالا به پایین، اجازه داد تا شرکت‌ها آزادانه به نوآوری پرداخته و بهترین‌ها از میان آنها برگزیده شوند. این رویکرد، که در ابتدا بی‌نظم به نظر می‌رسید، به تدریج به استراتژی موفقی تبدیل شد که پایه‌های رشد سریع صنعت فناوری چین را شکل داد [۴]. اما دولت چین تنها از رشد سریع غول‌های فناوری‌اش بهره نبرده است، بلکه هدف آن استفاده از نفوذ روزافزونش برای تثبیت جایگاه پیشرو شرکت‌های فناوری چینی و گسترش مدل حکمرانی خود به سطح جهانی است. یکی از نمونه‌های این استراتژی، ابتکار «جاده ابریشم دیجیتال» (DSR - Digital Silk Road) چین است که در سال ۲۰۱۵ به عنوان بخشی از طرح گسترده «یک کمربند، یک جاده (Belt and Road Initiative)» این کشور آغاز شد. با تأمین سرمایه‌گذاری‌های کلان دولتی، DSR به شرکت‌های فناوری چینی این امکان را می‌دهد که وارد بازار کشورهای هدف در جاده ابریشم شوند که بیشتر آنها در جنوب جهانی قرار دارند. جاده ابریشم دیجیتال به چین کمک کرده تا فناوری‌های خود را به طور گسترده به سراسر جهان صادر کند که این موقعیت به دولت چین اجازه می‌دهد تا بر پذیرش فناوری‌ها و استانداردهای جهانی تأثیر بگذارد. چین از این طریق توانسته سهم بزرگی از بازار جهانی در زمینه‌هایی مانند شبکه‌های 5G، هوش مصنوعی، داده‌کاوی و حتی ناوبری ماهواره‌ای را به دست آورد [۵]. برای نشان دادن تسلط چین بر فناوری‌های مختلف می‌توان از چارت‌ها و نمودارهای بسیار زیاد و متنوعی استفاده کرد که تقریباً در تمامی آنها چین جایگاه اول را دارد. برای مثال بهتر است به شکل شماره ۲ که تعداد ثبت اختراع در سال ۲۰۲۱ میلادی را به تصویر کشیده است نگاهی بیندازید [۶].

شکل ۲ – تعداد ثبت اختراع در زمینه‌های مختلف در ۲۰۲۱ میلادی

اما واکنش غربی‌ها به یکه‌تازی چین چیست؟

در پاسخ به تسلط فزاینده فناوری چین، کشورهای غربی به ویژه اتحادیه اروپا تدابیر مختلفی برای حفاظت از استقلال فناوری و منافع اقتصادی خود اتخاذ کرده‌اند. از جمله این استراتژی‌ها، رویکرد کاهش ریسک (De risk) اتحادیه اروپا است که در سال ۲۰۲۳ معرفی شد و بر کاهش آسیب‌پذیری‌ها در روابط اقتصادی با چین، به ویژه در بخش‌های حیاتی مانند فناوری و مواد خام تاکید دارد. برای مقابله با فشارهای خارجی و حفاظت از فناوری‌های حیاتی، اتحادیه اروپا ابزارها و سیاست‌هایی مانند «Instrument Procurement International»، «Anti-coercion Instrument» و «FDI Screening» را طراحی کرده است. علاوه بر این، برنامه‌هایی مانند «قانون تراشه‌ها (Chips Act)» و «قانون مواد خام حیاتی (Critical Raw Materials Act)» برای تقویت تولید نیمه‌رساناها و مقابله با پیشرفت‌های چین در این حوزه‌ها معرفی شده است. در سطح ملی، برخی کشورها مانند آلمان و هلند اقدام به ارزیابی و کاهش ریسک‌ها در برابر گسترش فناوری چین کرده‌اند. همچنین، بسیاری از کشورهای اروپایی از شرکت در ابتکارات چین مانند ابتکار یک کمربند یک جاده خودداری کرده‌اند و به صورت انتخابی با چین همکاری می‌کنند تا از وابستگی به این کشور در حوزه‌های فناوری جلوگیری کنند. در شکل شماره ۳ اهمیت روابط چین با کشورهای اروپایی و اقدامات این کشورها به تصویر کشیده شده است [۷].

شکل ۳ - اهمیت چین برای کشورهای اروپایی و واکنش اروپایی‌ها

نتیجه‌گیری کلی این است که تسلط چین در عرصه فناوری، همچون یک موج قدرتمند، به‌سرعت در حال تغییر توازن قدرت جهانی است. کشورهای غربی که زمانی خود را پیشرو در زمینه‌های تکنولوژی و نوآوری می‌دانستند، حالا به ناچار در حال بازنگری در استراتژی‌های خود برای مقابله با این قدرت در حال رشد هستند. چین با استفاده از استراتژی‌های هوشمندانه همچون سرمایه‌گذاری‌های عظیم در بخش فناوری، ابتکارات جهانی و سیاست‌های اقتصادی هدفمند، توانسته جایگاه خود را در میدان فناوری مستحکم کند. در این مسیر، کشورهای غربی به‌ویژه در اروپا، نه تنها ابزارهایی نظیر قوانین نظارت بر سرمایه‌گذاری و محدودیت‌های تحقیقاتی را به کار می‌برند، بلکه تلاش دارند با هم‌افزایی و تقویت همکاری‌های داخلی، در برابر این تسلط ایستادگی کنند. با این حال، این نبرد همچنان ادامه دارد و آینده هم می‌تواند در اختیار کشورهای غربی باشد که برای مقابله با این چالش استراتژی‌های نوآورانه‌تری ارائه دهند و هم چین به پیشروی‌های بیشتری دست یابد. در نهایت، نبرد برای تسلط بر فناوری نه تنها یک چالش اقتصادی است، بلکه به یکی از میدان‌های کلیدی جغرافیای سیاسی تبدیل شده که آینده قدرت جهانی را شکل خواهد داد. کشورهای غربی برای ایستادگی در برابر این موج باید آماده باشند و درک کنند که این تنها یک رقابت فناورانه نیست، بلکه جنگ سردی است که می‌تواند سرنوشت‌های اقتصادی و حتی امنیتی آنها را تحت تأثیر قرار دهد. البته برای کشور ایران، اژدها می‌تواند یک فرصت باشد، به شرط آنکه در فرآیند جهانی‌شدن انتخابی (Selective Globalization)، عاقلانه به دنبال تثبیت یک موقعیت درخور باشد. همان فرآیندی که کشورهای منطقه در حال دنبال کردن آن هستند.

1. https://www.aljazeera.com/economy/2023/3/3/china-beating-west-in-race-for-critical-technologies-report-says
2. https://techtracker.aspi.org.au/list-of-technologies/
3. https://www.aspi.org.au/report/critical-technology-tracker?__cf_chl_tk=j0bW41avtdlqIWmZ5LuGrRZ8bropLP6KisJbj6NgPLk-1733121554-1.0.1.1-Cjon3Cn6uFY34lNnBviYShTuWyt1bGKT621Z.uRRPEU
4. https://www.polytechnique-insights.com/en/braincamps/economy/the-technology-war-between-china-and-the-usa/china-and-the-race-for-technological-supremacy/
5. https://www.csri.global/launch-report/1-chinas-growing-technological-dominance-what-does-china-want
6. https://www.visualcapitalist.com/cp/countries-new-patents/
7. https://www.realinstitutoelcano.org/en/monographs/from-a-china-strategy-to-no-strategy-at-all-exploring-the-diversity-of-european-approaches/ ‌