در بحث مسئولیت اجتماعی، دو رویکرد اصلی در سطح جهانی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. نخست، رویکردی است که از دل فرهنگ غربی برخاسته و به مسئولیت اجتماعی به‌عنوان یک ایدئولوژی می‌نگرد؛ در این نگاه، سازمان‌ها و شرکت‌ها برای ایفای نقشی در بهبود وضعیت جامعه، دست به اقداماتی می‌زنند که بیشتر رنگ و بوی سرمایه‌گذاری اجتماعی یا فعالیت‌های خیریه دارد. این نوع نگاه، اگرچه ممکن است از دل الزامات اخلاقی نیز نشأت گرفته باشد، اما در بسیاری از موارد، هدف‌هایی چون بهبود تصویر عمومی برند، جلب اعتماد مشتریان یا بهره‌گیری از معافیت‌های مالیاتی را نیز دنبال می‌کند. در مقابل، نگاه دوم، مسئولیت اجتماعی را یک ارزش اخلاقی بنیادین می‌داند. در این رویکرد، افراد یا نهادها نه از سر منفعت یا اجبار بیرونی، بلکه با تکیه بر وجدان انسانی و حس نوع‌دوستی، به انجام کارهای خیر و کمک به دیگران مبادرت می‌ورزند. در این فضا، مسئولیت اجتماعی نه یک ابزار تبلیغاتی، بلکه تجلی یک باور درونی است که به نفع جمع عمل می‌کند.

مسئولیت اجتماعی در هر دو دیدگاه، اغلب ذیل عنوان «اخلاق» طبقه‌بندی می‌شود. اما آنچه در فرهنگ دینی ما دیده می‌شود، فراتر از اخلاق متعارف است. آموزه‌های اسلامی سرشار از توصیه‌هایی درباره نقش انسان در رفع نیازهای دیگران، کمک به محرومان و گسترش عدالت است. تفاوت بنیادین نگاه اسلام با نگاه‌های دیگر دقیقاً در همین‌جاست: در اسلام، عدالت فقط یک ارزش اخلاقی نیست، بلکه یک اصل محوری و اصیل است.

شهید مرتضی مطهری در یکی از آثار خود به نکته‌ای بنیادین اشاره می‌کند: «اگر چیزی عادلانه بود، اسلامی است و اگر ناعادلانه بود، قطعاً غیر اسلامی است.» به بیان دیگر، عدالت معیار سنجش اسلامی بودن یا نبودن یک عمل است؛ نه فقط یک فضیلت اخلاقی، بلکه سنگ بنای تمام ارزش‌ها. همچنین از منظر امام حسین (ع)، واسطه خیر شدن و برآوردن حاجت دیگران، خود یک نعمت الهی است؛ نعمتی که باید با خلوص نیت پذیرفته شود، نه با منت‌گذاری. هر چند مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی ممکن است هزینه‌هایی به‌دنبال داشته باشد، اما اگر از مسیر نیت پاک و بی‌ادعا انجام گیرد، نه‌تنها عبادت محسوب می‌شود، بلکه بسترساز گسترش عدالت در جامعه نیز خواهد بود. به‌بیان دیگر، مسئولیت اجتماعی در فرهنگ ما نه یک انتخاب، بلکه بخشی از هویت انسان مسلمان است.

علی منتظری

رئیس جهاد دانشگاهی ایران