پایگاه خبری تحلیلی ایراسین، نظریه‌های مزیت نسبی غالباً تاکید می‌کنند که کشورها در تولید کالاهایی که می‌توانند به بهترین نحو بسازند، باید تخصصی عمل کرده و به‌جز کالای نهایی در زمینه مهارت و تخصص خود امکان تجارت را نیز فراهم کنند. با این حال، سیاست‌های صنعتی مدرن کنونی، به دلیل نگرانی‌های مرتبط با حوزه امنیت ملی، اهداف گسترده‌تری مانند» تضمین امنیت عرضه «را هدف قرار می‌دهند. این سیاست‌ها به‌عنوان ابزاری برای» تقویت قابلیت‌های اقتصادی «یک کشور و» کاهش اتکا به شرکای خارجی «برای تولید محصولات مهم راهبردی در نظر گرفته می‌شوند و بُعد جدیدی را به مباحث سیاستگذاری افزوده‌اند.در گذشته، سطح توسعه اقتصادی، متغیر اصلی در فهم توان تخصصی یک کشور در زمینه تولید صنعتی در نظر گرفته می‌شد. از سوی دیگر، کشورهای توسعه‌یافته تمایل به صادرات محصولات با فناوری پیشرفته داشتند، در حالی که کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت در دسترسی به فناوری و تخصص، بیشتر بر تنوع‌بخشیدن به تولیدات خود تمرکز می‌کردند. امروزه اما،» سیاست‌های صنعتی گزینشی «، هم توسط اقتصادهای پیشرفته و هم اقتصادهای نوظهور مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ مسأله‌ای که اغلب با انگیزه‌های نو طراحی شده و به هدایت اقتصادی کشورها می‌پردازند. در این نوشتار به ارزیابی پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی پرداخته می‌شود تا روشن شود کدام دولت‌ها و به چه شیوه‌ای از شرکت‌های پیشران در تولید کالاهای پیچیده صنعتی حمایت کرده و به تعقیب اهداف مختلف سیاستی مبادرت ورزیده‌اند. با ارزیابی سیاست‌های صنعتی فعلی از طریق این دریچه پیچیده، می‌توان به درک بهتری از اینکه دولت‌ها چگونه در حال ایجاد» قابلیت‌های آینده «یعنی آنچه که صنعت یک کشور را در مسیر تقویت نقش‌آفرینی آن در آینده قرار می‌دهد، در هر دو سطح شرکتی و بخشی رسید

عصر سیاست‌های نوصنعتی

» سیاست صنعتی «به عنوان یک راهبرد اصلی برای دولت‌ها در راستای» احیای بخش‌های صنعتی داخلی «و» تأمین امنیت زنجیره‌های تأمین «آنها دوباره ظهور کرده است. در سال‌های اخیر، سیاستگذاران در بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان ده‌ها – و گاهی صدها – میلیارد دلار را در قالب مشوق‌های مالی، کمک‌های بلاعوض، وام‌های کم‌بهره و سایر اشکال یارانه‌ای روی میز قرار داده‌اند. داده‌های رصدخانه سیاست صنعتی جدید NIPO)) نشان می‌دهد که چگونه دولت‌های مختلف، سیاست‌های متفاوتی را برای دستیابی به اولویت‌های داخلی خود اعمال می‌کنند.

در اینجا سه تقسیم‌بندی وجود دارد:

اول: اقتصادهای ثروتمند، تولید کالاهای پیچیده‌تر را در اولویت قرار می‌دهند: کشورهای با درآمد بالا، تولید کالاهای پیچیده را مبتنی بر سیاست‌های صنعتی تعریف می‌کنند، در حالی که بازارهای نوظهور، از تولید کالاهای ساده‌تر حمایت می‌کنند.

دوم: انگیزه‌های سیاستی گوناگون برای تولید محصولات مختلف: سیاست‌هایی که مبتنی بر اولویت‌های امنیت ملی یا رقابت‌پذیری طراحی می‌شوند، بیشتر بر تولید کالاهای گران‌قیمت متمرکز می‌شوند تا سیاست‌هایی با انگیزه تغییرات آب و هوایی یا امنیت زنجیره تأمین.

جایگاه ویژه محصولات با فناوری پیشرفته: سیاستگذاران تمایل دارند دسترسی بهتری به بازار برای فناوری‌های پیشرفته خارجی فراهم کنند و در عین حال، صادرات کالاهای مشابهی که در داخل کشور تولید می‌شوند را محدود کنند.

در عصر سیاست‌های نوصنعتی (neo-industrial policy)، ردیابی مشوق‌های موجود برای شرکت‌ها، امتیاز بزرگ‌تری محسوب می‌شود. پایگاه داده NIPO بینش‌های مفیدی برای ابهام‌زدایی از راه‌هایی است که دولت‌ها در حال شکل‌دادن به آینده اقتصاد خود و به نوبه خود، اقتصاد جهانی هستند ارائه می‌دهد.

همان‌طور که نمودار زیر (نمودار شماره ۱) نشان می‌دهد، یارانه‌های دولتی، اصلی‌ترین نقش را در افزایش اقدامات اخیر در حوزه اجرای سیاست صنعتی ایفا کرده‌اند. نزدیک به نیمی از تمام سیاست‌های صنعتی ثبت‌شده توسط تجارت جهانی از ژانویه ۲۰۲۳ در قالب اعطای یارانه، طبقه‌بندی شده است. اما این تنها بخشی از تصویر است. اعمال تعرفه‌ها، قوانین تدارکات دولتی و اقدامات صدور مجوز نیز ابزارهای مهمی برای دستیابی به اهداف سیاست صنعتی بوده‌اند.

نمودار شماره ۱. رده‌بندی نوع مداخلات در حوزه سیاست صنعتی

با وجود این، پرسش دیگری که جذاب به نظر می‌رسد این است که چه کشورهایی، اعطای یارانه‌های ویژه برای تولید محصولات پیچیده صنعتی به شرکت‌های تولیدی خود را جدی‌تر در دستورکار قرار داده‌اند؟

با توجه به اعطای یارانه برای حمایت از» گذار به اقتصاد کم‌کربن «، فرانسه و ژاپن تمایل دارند از شرکت‌های تولیدکننده محصولات پیشرفته حمایت جدی‌تری کنند به شکلی که این دو کشور به ترتیب ۷۳/۸ و ۹۱/۵ درصد از کل یارانه داده شده در اقتصاد خود را به این قسم از سیاست‌های صنعتی اختصاص داده‌اند. هند نیز یارانه‌هایی را برای تولید محصولات پیچیده در راستای مباحث امنیتی اعطا می‌کند (۹۱/۵ درصد)، در حالی که برزیل و اسپانیا این کار را برای فناوری‌های کمتر پیچیده (به ترتیب ۲۵/۴ و ۲۹/۶ درصد) انجام می‌دهند. همچنین کشورهایی مانند فرانسه (۸۰/۷ درصد)، آلمان (۸۳ درصد)، هند (۸۷/۱ درصد) و ژاپن (۸۴/۷ درصد) یارانه‌هایی را برای» افزایش رقابت اقتصادی «به شرکت‌های با فناوری پیشرفته ارائه می‌کنند. به طور کلی، فرانسه، آلمان، ژاپن و هند به طور مداوم به شرکت‌های تولیدی فعال در بخش‌های با فناوری پیشرفته یارانه اختصاص می‌دهند، در حالی که استرالیا و برزیل روی فناوری‌های کمتر پیچیده تمرکز می‌کنند.

بر اساس اطلاعات منتشر شده، یارانه‌های صنعتی خاص به شرکت‌هایی مانند شرکت Ventos de Santos برزیل برای ساخت مزرعه بادی مدرن و در قالب اعطای وام ۶۴۸/۵ میلیون دلاری داده شده است. این یارانه، با انگیزه افزایش تلاش در راستای کاهش اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی صورت گرفته است. علاوه بر این، در ایالات متحده حدود ۲۰ میلیارد دلار وام دولتی به شرکت» اینتل «برای حمایت از تولید داخلی در حوزه راهبردی تولید» نیمه‌رساناها «اعطا شده که این یارانه در راستای» رقابت استراتژیک و تضمین امنیت عرضه «داده می‌شود. در آسیا نیز اعطای کمک مالی ۶۵۰ میلیون دلاری از سوی دولت ژاپن به شرکت SUMCOبرای توسعه چیپ‌های سیلیکونی از موارد مهم در این حوزه بوده است. به طور کلی، با وجود تمام تمایلاتی که در دولت‌ها برای الگوبرداری و مشابه‌سازی از سیاست‌های صنعتی کشورهای دیگر وجود دارد، الگوی تخصیص یارانه‌ها به شرکت‌های خاص صنعتی، لزوماً کپی‌برداری از یکدیگر نیست. ترکیب یارانه‌های اعطایی، به طور قابل‌توجهی در »پیچیدگی محصول« و »هدف سیاستگذاری‌ها« متفاوت است؛ عاملی که مدیران اجرایی باید از آن آگاه باشند و به طور بالقوه از آن استفاده کنند.

پیچیدگی محصول

پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی را می‌توان به شاخص پیچیدگی محصول (Product Complexity Index- PCI) یعنی ارزیابی تولید کالاهایی مرتبط دانست که بر اساس سیاستگذاری‌های طراحی‌شده به دنبال ترویج آن هستند. این شاخص مهم، محدوده و پیچیدگی دانش مورد نیاز برای تولید یک کالای خاص را اندازه‌گیری می‌کند. مقادیر بالای شاخص PCI نشان‌دهنده میزان پیچیدگی تولید محصولاتی مانند ماشین‌آلات پیشرفته، وسایل الکترونیکی و مواد شیمیایی است که تنها چند کشور قادر به تولید آن هستند. مقادیر پایین PCI نیز مربوط به محصولات ساده‌تر مانند مواد خام و کالاهای اساسی مرتبط با کشاورزی است که اکثر کشورها می‌توانند آنها را تولید کنند.

امتیازات PCI را می‌توان با طبقه‌بندی دقیق در طیف گسترده‌ای از مداخلات در حوزه سیاست صنعتی که از آغاز سال ۲۰۲۳ در رصدخانه سیاست صنعتی جدید (NIPO) اجرا شده است، ترکیب کرد. NIPO مشخص می‌کند که کدام محصولات در اثر سیاست‌های گزینشی یا صنعتی به مرحله تولید رسیده‌اند.

در ترکیب با امتیازات PCI، می‌توان ارزیابی کرد که تصمیمات و اقدامات دولتی، تولید کدام یک از دسته بندی‌ها از جمله تولید کالاهای با کیفیت بالاتر، کالاهای کمتر پیچیده، یا خنثی را بیش از سایرین مد نظر قرار داده است. از آنجا که امتیازات PCI در یک محدوده معمول نرمال نمی‌شوند، در اینجا به صدک‌ها اشاره می‌شود. سیاستی که کالاها را در صدک ۹۵ پیچیدگی هدف قرار می‌دهد، شرایط تجاری را برای تولیدکنندگان کالاهای با کیفیت بالاتر بهبود می‌بخشد. سیاستی که از نظر فناوری خنثی باشد و منافع همه کالاها را به طور مساوی به ارمغان بیاورد در صدک ۵۰ خواهد بود.

بر همین مبنا، جدول شماره ۱ پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی را در سه حوزه تأثیر بزرگ نشان می‌دهد. به طور کلی، چین سیاست‌های تجاری- صنعتی و سرمایه‌گذاری بیشتری را برای محصولات با پیچیدگی بالا در دستور کار قرار می‌دهد، در حالی که گرایش کمتری نسبت به محصولات کمتر پیچیده پیدا کرده است.

جدول شماره ۱. پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی در چین، اتحادیه اروپا و آمریکا

در مقابل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده گرایش مخالف را نشان می‌دهند و بازارهای داخلی خود را به روی رقابت خارجی در محصولات پیچیده‌تر باز کرده و از بازارهای خود برای تولیدکنندگان محلی محصولات با فناوری پایین‌تر محافظت می‌کنند. با تمرکز بر بُعد ابزاری سیاستگذاری، جدول ۲ نشان می‌دهد که یارانه‌های صنعتی در چین (در مقایسه با اتحادیه اروپا و ایالات متحده) به طور معمول، بیشتر بر فناوری‌های پیشرفته‌تر اختصاص داده می‌شوند.

جدول شماره ۲. پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی بر اساس ابزارهای گوناگون در چین، اتحادیه اروپا و آمریکا

محدودیت‌های وارداتی در چین همچنین از فناوری‌های پیشرفته‌تر محافظت می‌کند، در حالی که در اتحادیه اروپا و ایالات متحده، موانع وارداتی، اغلب برای محدودکردن واردات محصولات پایین‌رده، از منابع خارجی استفاده می‌شود. این نتایج نشان می‌دهد که استراتژی صنعتی واقعی چین، شامل» حفاظت از بازار داخلی «آن کشور برای» تولید محصولات و فناوری‌های پیشرفته «است، در حالی که اتحادیه اروپا و ایالات متحده» کنترل واردات گسترده کالاهای پیچیده‌تر «را در اولویت قرار می‌دهند.

جدول (۲) همچنین نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا و ایالات متحده به احتمال زیاد نسبت به چین محدودیت‌های صادراتی را برای خروج محصولات با تکنولوژی پیشرفته‌تر اعمال می‌کنند. با این حال، جالب است که دو مورد اول، سیاست‌های صادرات آزادسازی بیشتری را برای فناوری‌های پیشرفته اتخاذ می‌کنند. هم برای اتحادیه اروپا و هم برای ایالات‌متحده، محدودیت‌های صادرات و سیاست‌های آزادسازی صادرات معمولاً فناوری‌های پیچیده‌تری را هدف قرار می‌دهند. به طور کلی، استراتژی صنعتی چین متکی بر» ظرفیت‌سازی از طریق تزریق یارانه «برای محصولات پیچیده و با کیفیت و در عین حال،» محدودکردن رقابت خارجی «در حوزه این محصولات است. در مقابل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده تمایل‌دارند از طریق محدودکردن واردات، از بازارهای داخلی خود در راستای حمایت از تولید محصولات کمتر پیشرفته، محافظت و در عین حال، صادرات محصولات با تکنولوژی پیشرفته‌تر را محدود کنند.

با توجه به سیاست‌های صنعتی اجرا شده در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، جدول (۳) تفاوت‌های قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. برای نمونه، مجارستان کشوری است که از تولیدکنندگان محلی فناوری‌های پیچیده‌تر و پیشرفته‌تر حمایت یا تولید آنها را تضمین می‌کند، و بدین شکل نقش برجسته‌ای در روند صنعتی کشور ایفا می‌کند. این در حالی است که کشورهای جنوبی اروپا عموماً روی فناوری‌های کمتر پیچیده تمرکز کرده‌اند. به طور بارزتر، آلمان و فرانسه تفاوت‌های آشکاری را در انواع محصولاتی که مداخله گزینشی در سیاست‌های‌شان به نفع آنهاست، نشان می‌دهند.

جدول شماره ۳. پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی در درون اتحادیه اروپا

تغییرات بر اساس درآمد ملی

با توجه به انگیزه‌های ژئوپلیتیکی آشکار در ورای بسیاری از سیاست‌های صنعتی مدرن، بررسی اینکه آیا فناوری‌های هدف این سیاست‌ها بر اساس» سطح درآمد «کشورها متفاوت است یا اینکه» الگوهای جدیدی بر اساس بلوک‌های ژئوپلیتیکی یا وابستگی «ظاهر می‌شوند، حائز اهمیت است. همان طور که جدول (۴) نشان می‌دهد، تفاوت‌های درون‌بلوکی قابل‌توجهی بین بازارهای پردرآمد و نوظهور و بین کشورهای غربی و غیر غربی وجود دارد.

جدول شماره ۴. پیچیدگی اقتصادی سیاست‌های صنعتی بر اساس سطح درآمد و بلوک ژئوپلیتیکی

اقتصادهای پردرآمد (در مقایسه با بازارهای نوظهور و کم‌درآمد) تمایل دارند سیاست‌های صنعتی خود را بر تولید محصولات مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته‌تر متمرکز کنند. این روند، زمانی آشکارتر می‌شود که به مقایسه» سیاست‌های مداخله‌ای «با» سیاست‌های آزادکننده «پرداخته شود. زیرا اقتصادهای پردرآمد معمولاً دسترسی بهتری به بازار برای عرضه فناوری‌های پیچیده خارجی ارائه می‌دهند.

الگوی مشابهی نیز در بلوک‌های ژئوپلیتیکی، یعنی بین اقتصادهای غربی و غیرغربی مشاهده می‌شود. به رغم تفاوت‌های درون‌بلوکی، مقادیر بین بلوک‌ها نسبتاً مشابه هستند. به طور خاص، کشورهای پردرآمد و غربی در صدک ۵۱ قرار می‌گیرند در حالی که کشورهای نوظهور و غیر غربی در جایگاه ۴۸ قرار دارند.

از سال ۲۰۲۳، کشورهایی که دارای درآمد یکسان هستند و در بلوک‌های ژئوپلیتیکی مشترکی قرار می‌گیرند، در پیچیدگی سیاست‌های صنعتی خود، حتی در میان نااطمینانی‌های موجود و انگیزه‌های ژئوپلیتیکی جدید، تلاش می‌کنند در مسیر خود، با یکدیگر» همسویی «داشته باشند. تنوع تولید در بین کشورها به ویژه در حوزه تولید محصولات مورد توجه در راهبردهای سیاست‌های صنعتی، بینش‌های مهمی را در مورد اولویت‌ها و راهبردهای ملی واقعی، در عصر سیاست صنعتی جدید نشان می‌دهد. قابل توجه است که تفاوت‌های مبتنی بر سطح درآمد کشورها همچنان ادامه دارد و تا حدودی با صف‌بندی‌های بلوک‌های ژئوپلیتیکی همسو است. علاوه بر این، انواع» مداخله سیاستی گزینشی «به روش‌های معناداری متفاوت است. تصویر کلی، تصویری از یک» ناهمگونی «است که احتمالاً بازتاب‌دهنده روند آزمودن یک سیاست است. حتی اگر به طور فرضی، چیزی مانند دفترچه راهنمای سیاست صنعتی هم وجود داشت، به طور مداوم توسط دولت‌های سراسر جهان دنبال نمی‌شود

نتیجه‌گیری

خروجی تصمیمات سیاستگذاران اقتصادی در دنیای امروز نشان می‌دهد شکل خاصی از حمایت‌‎گرایی اقتصادی در اقصی‌نقاط جهان فراگیر شده که بر سه محور فناوری، ژئوپلیتیک و صنعت استوار است. کشورهای جهان با هدف جلوگیری از چالش‌های آینده صنعتی شدن را در یک دسته از فعالیت‌های خاص که محصولاتی پیچیده تولید می‌کنند انتخاب کرده و برای تحقق اهداف خود در این بخش اقدامات مختلفی اعم از اعطای یارانه، تعرفه‌گذاری و … را در دستور کار قرار داده‌اند. این مهم در جهت‌گیری‌های کلان کشورهای مختلف تاییدکننده روندی است که از پساکرونا به این سو در فضای صنعتی جهان حاکم شده و سرمایه‌گذاری در صنایع های‌تک را به یک ابرروند مهم در جهان بدل کرده است.

گروه نویسندگان ماهنامه

منابع:

1. https://www.globaltradealert.org/reports/150
2. https://www.linkedin.com/pulse/demystifying-modern-industrial-policy-global-trade-alert-apcfe/?trackingId=hou8hDDVfTsbzdJgaJMLEA%3D%3D
3. https://www.linkedin.com/pulse/how-income-levels-geopolitical-blocs-shape-economic-q00te?utm_source=share&utm_medium=member_android&utm_campaign=share_via