پایگاه خبری تحلیلی ایراسین، مساله توسعه صنعتی و نحوه موفقیت دولت در اجرای سیاست‌های وابسته به این حوزه، سوال امروز بسیاری از پژوهشگران در اقصی‌نقاط جهان است. در سال‌های اخیر طیف وسیعی از مؤسسات پژوهشی، دانشگاهی و نهادهای رسمی ملی و بین‌المللی با طرح سوال در این‌باره، سعی در ارائه فهم بهتر از توسعه صنعتی و نحوه چینش سیاست‌های صنعتی کرده‌اند. این بین یکی از مؤسسات اثرگذار در سطح انگلستان و اتحادیه اروپا که دیدگاه‌های جالبی پیرامون سیاست صنعتی و توسعه صنعتی داشته و در این‌باره به تحقیق مشغول است، مؤسسه مطالعاتی مدیریت توسعه است که در آخرین گزارش خود به طرح برخی از مهم‌ترین سوالات کسب‌وکارها پیرامون راهبری نوین سیاست صنعتی پرداخته است. این گزارش تاکید دارد سیاست صنعتی برخلاف رویکردهای پیشین به‌ویژه آنچه در دهه ۹۰ میلادی در بسیاری از کشورها اجرایی شده، اقدامات دولت برای توسعه صنعتی شکل و طرح متفاوتی پیدا کرده که در قالب نگرش‌ها، ابزارها و اهداف متفاوت خود را به منصه‌ظهور گذاشته است. گزارش حاضر سعی دارد با ارائه اطلاعاتی مهم و راهبردی در باب تحولات صنعتی جهان، توصیفی دقیق از روند بازتعریف نقش دولت در فضای اقتصاد در کشورهای پیشرفته و نیز اقتصادهای صنعتی ارائه کند. گزارش حاضر به وضوح نشان می‌دهد سیاست صنعتی به ابزاری اساسی نزد دولت‌ها تبدیل شده و کشورها برای ارتقای مزیت‌های صنعتی خود در تلاش‌اند ولو با تزریق یارانه، اقتصاد خود را در برابر هجوم بازیگران جدید و غول‌های صنعتی نوظهور بیمه کنند.

آشتی ایالات‌متحده با سیاست صنعتی

پس از امضای قانون علم و تراشه توسط رئیس‌جمهور ایالات متحده جو بایدن، وی عنوان کرد که این لایحه تاریخی صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت نیمه‌رساناها را به آمریکا خواهد آورد. بایدن گفت: ما یاد گرفتیم که اگر دولت فدرال در صنایعی که به آنها نیاز داریم آماده کمک‌رسانی باشد و سرمایه‌گذاری کند، شرکت‌ها (بخش‌خصوصی) نیز به‌دنبال دولت خواهند آمد. پیرو این سیاستگذاری شرکای تجاری آمریکا هم فکر کردند که این ایده بسیار مطلوبی است. در طی دوسال گذشته تلاش دولت بایدن برای تقویت تولید داخلی، موج جهانی جدیدی از سیاست صنعتی را به وجود آورده و به بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت نیمه‌رساناها در جهان منجر شده است. کسب‌وکارها در شرایط کنونی باید پیامدهای سیاست‌صنعتی را بهتر درک کنند تا از مزایای آن بهره‌مند شوند و از اثرات منفی اقدامات دولت جلوگیری کنند.

سیاست صنعتی چیست؟

عبارت سیاست صنعتی یک اصطلاح کلی است که به مجموعه‌ای از مداخلات دولت اشاره دارد. هدف این مداخلات، حمایت از تولید داخلی برای رسیدن به‌توسعه و رشد اقتصادی است. ویژگی کلیدی سیاست صنعتی گزینشی بودن آن است به این معنی که بخش‌ها، فناوری‌ها، شرکت‌ها و حتی مراحل خاصی از زنجیره ارزش را مورد حمایت قرار می‌دهند. سیاست‌های صنعتی شامل مداخلات هدفمند مانند یارانه‌ها، مشوق‌های صادراتی و قوانین مطلوب در زمینه تأمین دولتی هستند. البته سیاست صنعتی شامل اقدامات تنبیهی از جمله در زمینه حفاظت از تولید داخلی در برابر رقابت خارجی، محدودیت‌های صادراتی، تعرفه‌ها و سایر موانع وارداتی می‌شود.

مثال‌هایی از سیاست صنعتی:

در سال‌های اخیر، بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان ده‌ها و صدها میلیارد دلار به شکل مشوق‌های مالی، کمک‌های بلاعوض، وام‌های با نرخ بهره‌پایین و انواع یارانه‌های دیگر اختصاص داده‌اند. نمونه‌هایی از این سیاست‌ها عبارتند از:

• قانون کاهش تورم ایالات‌متحده: این قانون حدود ۳۶۹ میلیارد دلار به شکل تخفیف‌های مالیاتی و هزینه‌های فدرال برای ارتقای اولویت‌های داخلی از جمله امنیت انرژی و کاهش تغییرات اقلیمی اختصاص داد.
• ساخت چین ۲۰۲۵: این ابتکار یارانه‌های دولتی را برای بهبود ظرفیت تولید صنعتی چین در ۱۰ صنعت، از جمله روباتیک، هوافضا، کشتیرانی و خودروها فراهم کرد.
• قانون تراشه‌های اروپا: این قانون ۴۳ میلیارد یورو (۴۶.۸ میلیارددلار) برای بهبود ظرفیت اروپا در تولید نیمه‌رساناهای پیشرفته اختصاص داده است.
• مأموریت هیدروژن سبز هند: این طرح با ۲.۳ میلیارد دلار هدف دارد که نقش هند را به عنوان یک تولیدکننده و صادرکننده برتر هیدروژن تقویت کند.
• طرح صنعت جدید برزیل: این طرح ۳۰۰ میلیارد رئال (۶۰ میلیارد دلار) از بودجه دولتی برای تقویت صنایعی مانند بهداشت، دفاع و کشاورزی در برزیل فراهم می‌کند.

هدف سیاست‌های صنعتی چیست؟

به‌طورکلی، هدف سیاست صنعتی حمایت از تولید کالاهای داخلی و خدمات مرتبط برای دستیابی به اهداف اقتصادی و غیراقتصادی است. این اهداف می‌توانند شامل تحول ساختاری اقتصادها، ارتقای سلامت عمومی، تقویت امنیت ملی، مقابله با تغییرات اقلیمی، افزایش امنیت اقتصادی و کاهش استرس زنجیره تأمین، حمایت از مناطق محروم و مدیریت منابع کمیاب مانند مواد معدنی حیاتی باشند.

آیا سیاست صنعتی به این معناست که دولت برندگان و بازندگان را انتخاب می‌کند؟

جواب بله است، در بسیاری از موارد حمایت از توسعه شرکت‌ها و بخش‌های نوآورانه به‌عنوان سیاست صنعتی مطرح می‌شود. اما ابزارهای سیاستی مشابه به راحتی می‌توانند برای حمایت از شرکت‌های کم‌بازده و شکست‌خورده نیز مورد استفاده قرار گیرند.

سیاست صنعتی بیشترین تأثیر را بر کدام بخش‌ها دارد؟

جواب این سوال به پارامترهای مختلفی بستگی دارد. آن دسته از سیاست‌های صنعتی که بر تأمین دولتی، داخلی‌سازی و یارانه‌های داخلی تمرکز دارند، معمولاً به کالاهای پیچیده‌تری مانند ماشین‌آلات پیشرفته، الکترونیک و مواد شیمیایی می‌پردازند. صنایع با پیچیدگی کمتر مانند موادخام و کالاهای برپایه کشاورزی، بیشتر در معرض موانع تجاری مانند تعرفه‌ها و سایر محدودیت‌های وارداتی هستند.

پیامدهای سیاست صنعتی برای مدیران اجرایی چیست؟

هنگام اجرای سیاست‌های صنعتی، پیگیری مشوق‌های دولتی در دسترس برای شرکت‌ها بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند. شناسایی اولویت‌های دولت برای برخی شرکت‌ها می‌تواند فرصتی را فراهم کند تا اهداف شرکتی را با منافع ملی هماهنگ کنند؛ اقدامی که به نوبه خود می‌تواند به خلق مزیت رقابتی منجر شود. در واقع برخی شرکت‌ها و صنایع با دریافت یارانه‌های دولتی قادر به توسعه نسل جدیدی از محصولات و خدمات برای مشتریان خود شده و به همین منوال از رقبا پیشی می‌گیرند.

نتیجه‌گیری

بخش بزرگی از جهان به پیروی از ایالات‌متحده در سودای توسعه صنعتی به سمت سیاستگذاری صنعتی گام برمی‌دارد. از زمان روی کارآمدن ترامپ و سپس اداره امور عمومی در آمریکا توسط جو بایدن، این کشور تلاش بزرگی را برای استفاده از ابزارهای حمایت‌گرایانه جهت ارتقای مزیت‌های رقابتی خود در پیش گرفته است. در این راستا تلاش این کشور و سایر متحدان آمریکا این است که به تقسیم جهان به دو بخش تجارت آزاد و جهان بیرونی، از توسعه صنعتی چین ممانعت به عمل آورده یا سرعت آن را کند کنند. به موازات این تحول نیز سعی این کشورها این است که با اعطای یارانه‌های سنگین در رشته‌فعالیت‌های متعددی وارد شده و به تولید بپردازند تا از این مسیر شانس خود را برای تبدیل شدن به بازیگرانی توانمند در بازارهای جهانی ارتقا داده و وزن بیشتری در زنجیره تأمین جهانی پیدا کنند. بنابراین نتیجه، به سیاستگذاران کشور به طور جد توصیه می‌شود در طراحی و تدوین راهبرد صنعتی برای ایران تعجیل کرده و از ابزارهای جدید سیاستگذاری صنعتی از جمله پرداخت یارانه‌های صنعتی و صادراتی برای تقویت انگیزه کارآفرینان جهت تحول اقتصادی کشور غافل نشوند.

نوشته فرناندو مارتین اسپیو -موسسه مدیریت توسعه انگلستان

سهند امامی آل‌آقا-کارشناس مرکز مطالعات استراتژیک کارآفرینی مجمع کارآفرینان ایران

منابع:

1. Fernando Martín Espejo. (2024). What is industrial policy and why does it matter?. Institute for Management Development . Published 26 August 2024. LYNK: https: //www.imd.org/ibyimd/management/what-is-industrial-policy-and-why-does-it-matter/