به گزارش ایراسین، یک بعدازظهر غبارآلود در شمال چین، ده‌ها کامیون عظیم صف کشیده‌اند تا زغال‌سنگ را برای شستشو و فرآوری بارگیری کنند و کامیون‌های دیگری برای حمل خاک و سنگ‌های زائد منتظر هستند. این صحنه‌ای معمول در هر عملیات بزرگ معدن روباز است؛ اما در معدن ییمین در مغولستان داخلی، این غول‌های معدنی بدون حضور هیچ انسانی حرکت می‌کنند و بخشی از ناوگان رو به رشد خودروهای خودران در سطح کشور هستند.

بسیاری از مردانی که قبلاً راننده کامیون‌های شرکت دولتی China Huaneng Group Co بودند، اکنون دور از معدن مشغول کارند، اغلب به‌عنوان ناظر ایمنی یا اپراتور اتاق کنترل.

چالش انتقال انرژی و اشتغال

این تصویر، بحران بزرگ چین در گذار انرژی را به‌خوبی نشان می‌دهد. مزارع خورشیدی در حال گسترش‌اند، فناوری‌های سبز به سرعت پیش می‌روند و آلوده‌ترین سوخت فسیلی یعنی زغال‌سنگ در نهایت حذف خواهد شد. اما دولت با یک مشکل اساسی روبه‌روست: برچیدن یک ساختار اقتصادی عظیم که برای استخراج، توزیع و سوختن زغال‌سنگ طراحی شده و پاسخ به این سوال که سر کارگران این صنعت چه می‌شود.

به گفته شو یین‌کیو، مدیر معدن ییمین، پیشرفت‌های فناورانه باعث افزایش ایمنی و بهره‌وری شده و لزوماً به معنای از دست رفتن شغل نیست.

با این حال، چین تقریباً نیمی از ۶.۱ میلیون نفر شاغل در صنعت زغال‌سنگ جهان را در سال گذشته به خود اختصاص داده بود، طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، و تعداد بیشتری در صنایع وابسته مانند نیروگاه‌ها مشغول به کارند. تمرکز نیروی کار می‌تواند بسیار شدید باشد؛ در استان شانشی، جایی که بیش از یک‌سوم کارگران زغال‌سنگ کشور مشغول‌اند، طبق گزارش ۲۰۲۴ مؤسسه انرژی دانشگاه پکن و برنامه توسعه سازمان ملل، بین سال‌های جاری تا ۲۰۳۰ حدود ۳۵۰ هزار شغل از بین خواهد رفت. اگر اثر موجی آن بر اقتصاد گسترده‌تر در نظر گرفته شود، احتمالاً بیش از ۱.۵ تا ۱.۷ میلیون شغل در صنایع مرتبط در منطقه شمالی تا سال ۲۰۳۰ از دست خواهد رفت.

فرصت‌ها و محدودیت‌های صنایع سبز

صنایع سبز تاکنون بیش از ۷ میلیون شغل ایجاد کرده‌اند و در نهایت، تحول انرژی باعث رشد خالص اشتغال خواهد شد؛ اما این تجربه لزوماً برای بسیاری از کارگران در کمربند زغال‌سنگ، به ویژه افراد مسن، صادق نیست.

گنگ هه، استاد مشارکتی کالج باروخ دانشگاه شهر نیویورک و متخصص سیاست‌های انرژی و اقلیم، می‌گوید: «زغال‌سنگ همچنان به شکل عمیقی در ساختار اقتصادی و اجتماعی بسیاری از جوامع چینی ریشه دارد. گذار از زغال‌سنگ تنها یک تحول انرژی نیست، بلکه یک گذار اقتصادی و شغلی است که باید با دقت مدیریت شود.»

تاریخچه و اهمیت زغال‌سنگ در چین

زغال‌سنگ با تاریخ حزب کمونیست و تلاش‌های آن برای تحول اقتصاد چین در دهه‌های گذشته پیوند خورده است. انرژی داخلی ارزان و فراوان و نیروی کار صنعتی گسترده، ستون‌های توسعه اولیه کشور بودند و هنوز هم حیاتی هستند.

اگرچه انتقال صنعتی مسئله جدیدی نیست و نمونه‌های شکست‌خورده از جمله در منطقه آپالاچی آمریکا یا دره‌های جنوب ولز بریتانیا وجود دارد، اما مقیاس مسئله در چین که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و تولیدکننده زغال‌سنگ است، کاملاً متفاوت است.

چین تاکنون شاهد بروز خشم عمومی نیز بوده است. در سال ۲۰۰۹، یک اعتراض کارگری در شرکت Tonghua Iron & Steel Group به مرگ یک مدیر منجر شد، زیرا کارگران نگران بودند که تصاحب شرکت توسط بخش خصوصی منجر به از دست رفتن شغل‌ها شود. دولت استانی در نهایت خرید را لغو کرد و شرکت توسط یک مجموعه دولتی دیگر جذب شد.

تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد گذارهای ضعیف به صنایع سبز باعث عقب‌نشینی می‌شود. سناتور آمریکایی جو منچین، دموکرات محافظه‌کار، با توجه به نگرانی رأی‌دهندگان درباره سقوط معادن زغال‌سنگ در ایالت ویرجینیای غربی، مهم‌ترین قانون‌گذاری اقلیمی آمریکا را تضعیف کرد. اگر چنین اتفاقی در بزرگ‌ترین آلاینده جهان رخ دهد، پیامدهای شدیدی برای مبارزه جهانی با تغییرات اقلیمی خواهد داشت.

اهمیت مدیریت سریع و عادلانه گذار انرژی

گنگ هه، استاد انرژی و سیاست‌های اقلیمی در کالج باروخ، می‌گوید: «توانایی چین در مدیریت سریع و عادلانه این گذار تأثیر مهمی بر نحوه مصرف انرژی و مقابله با تغییرات اقلیمی در خود کشور و تا حد زیادی جهان خواهد داشت.»

تا کنون هیچ برنامه واحد و رسمی برای مدیریت پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گذار ارائه نشده است. در عوض، پکن ده‌ها سیاست ملی و منطقه‌ای در زمینه‌هایی که به استخراج منابع وابسته‌اند، تدوین کرده است. این اقدامات در اواسط دهه ۲۰۱۰ تسریع شد، زمانی که مشکل مازاد ظرفیت باعث ادغام صنایع و تعطیلی گسترده معادن کوچک شد.

عدم وضوح سیاست‌ها و تغییر مواضع درباره زغال‌سنگ

این عدم وضوح نگرانی‌برانگیز است، به‌ویژه زمانی که دولت از سختگیرانه‌ترین تفسیرهای برنامه خود عقب‌نشینی کرده و استفاده از زغال‌سنگ به تدریج کاهش می‌یابد. مقامات حزب در اکتبر اعلام کردند که اوج مصرف زغال‌سنگ در دوره ۲۰۲۶-۲۰۳۰ رخ خواهد داد؛ تغییری کوچک اما مهم نسبت به سخنرانی آوریل ۲۰۲۱ رئیس‌جمهور شیء جین‌پینگ که گفته بود کشور در همان دوره زغال‌سنگ را کاهش خواهد داد.

حتی رسیدن به اوج مصرف نیز به معنای کاهش سریع مصرف نیست و احتمالاً یک سکون طولانی پس از آن دنبال خواهد شد. شورای دولتی چین اعلام کرد که زغال‌سنگ همچنان ستون انرژی کشور باقی می‌ماند تا بتواند تعادل میان انرژی‌های تجدیدپذیر متناوب و کاهش تدریجی مصرف زغال‌سنگ را حفظ کند. نیروگاه‌های جدید زغال‌سنگی همچنان در حال تأیید و ساخت هستند تا از نوسانات تولید برق ناشی از رشد سریع مزارع باد و خورشیدی حمایت کنند.

ادعاهای مقامات انرژی درباره ادامه استفاده از زغال‌سنگ

رن یوجی، مدیرکل توسعه و برنامه‌ریزی در اداره ملی انرژی، در اوایل این ماه گفت: «ما تلاش‌های زیادی در زمینه توسعه انرژی‌های نو و پاک انجام می‌دهیم، اما برای تضمین دسترسی به برق، کاملاً از زغال‌سنگ صرف‌نظر نمی‌کنیم.»

شهر فوکسین با جمعیت حدود ۹۰۰ هزار نفر در استان صنعتی شمال شرق لیائونینگ، اولین نمونه «گذار عادلانه با ویژگی‌های چینی» است. استخراج زغال‌سنگ در این منطقه حدود ۲۰۰ سال پیش آغاز شد و در دوران اشغال ژاپن طی جنگ جهانی دوم با هزینه انسانی سنگین توسعه یافت. معدن روباز هایژو در فوکسین زمانی چنان اهمیت اقتصادی داشت که در سال ۱۹۶۰ روی اسکناس پنج یوانی چاپ شد. این معدن در سال ۲۰۰۵ پس از بیش از نیم قرن فعالیت تعطیل شد.

تا آن زمان، مقامات میلیاردها یوان در صنایع کشاورزی، انرژی باد و گردشگری سرمایه‌گذاری کرده بودند. معدن هایژو اکنون به پارک ملی تبدیل شده و دولت محلی مسیرهای طبیعی و اکوتوریسمی ایجاد کرده است.

با این حال، ساکنان فوکسین، شهری که هر خانوار تقریباً یک نفر در معدن مشغول به کار داشت، احساسات متناقضی دارند. ژانگ هاوتیان، زاده ۱۹۹۴، با یادآوری گذشته، می‌گوید: «شهر منبع درآمد اصلی برای توسعه اقتصادی ندارد و هیچ شرکت فناوری در آن نیست.» او اکنون کافه خود را در شنژن اداره می‌کند و نیمی از سال را در فوکسین سپری می‌کند، اما بسیاری از دوستانش برای فرصت‌های بهتر به شهرهای بزرگ رفته‌اند.

سیاست‌های چین برای اشتغال و بازسازی اقتصادی مناطق معدنی

طبق تحقیقات ویلا گونگ، پژوهشگر دانشگاه کالیفرنیا، دیویس و جوانا لوئیس، استاد دانشگاه جورج‌تاون، چین ده‌ها سیاست و برنامه برای بازآموزی نیروی کار، تنوع اقتصادی و احیای محیط‌زیست در شهرهای وابسته به منابع طبیعی اجرا کرده است. این سیاست‌ها در برخی موارد از برنامه‌ریزی گذار در کشورهای دیگر فراتر رفته‌اند.

با این حال، دولت اغلب منابع را از طریق شرکت‌های دولتی زغال‌سنگ توزیع می‌کند، که باعث سرمایه‌گذاری بیشتر در صنایع مرتبط مانند زغال‌به‌مواد شیمیایی یا فلزات می‌شود و وابستگی اقتصاد محلی به زغال‌سنگ را طولانی‌تر می‌کند. آموزش برای مشاغل دیگر محدود است و کارگران نگران رها شدن خود هستند.

تمرکز دولت بر کاهش بار شرکت‌ها، نه کارگران

این دو محقق در مطالعه‌ای منتشر شده در ۲۰۲۴ نوشتند: «دولت چین عمدتاً بر کاهش بار شرکت‌های زغال‌سنگ تمرکز داشته و نه بر کارگران و جوامع معدنکاری. این شامل تشویق شرکت‌ها به ادغام و بازسازی و ترغیب بانک‌ها به ارائه حمایت مالی به شرکت‌های رقابتی در این بخش است.»

برای اثبات این نکته، فوکسین دوباره به زغال‌سنگ امیدوار است. در اکتبر، شرکت دولتی China Datang Corp. پس از بیش از یک دهه تأخیر، ساخت یک کارخانه شیمیایی ۲۵ میلیارد یوانی (۳.۵ میلیارد دلار) را آغاز کرد که سوخت داخلی مغولستان داخلی را به گاز طبیعی تبدیل خواهد کرد.

صنعت زغال‌به‌مواد شیمیایی شغل ایجاد می‌کند و وابستگی چین به منابع انرژی خارجی را کاهش می‌دهد، اما میزان آلایندگی آن بسیار بالاتر از فرآیندهای استاندارد گازی یا نفتی است.

داتونگ، قلب زغال‌سنگ چین و چالش‌های گذار اقتصادی

یک تجربه برجسته دیگر در زمینه گذار انرژی در داتونگ، پایتخت زغال‌سنگ چین و واقع در استان شانکسی در حال اجراست؛ منطقه‌ای که بیش از هر کشور دیگری خارج از چین، زغال‌سنگ تولید می‌کند. در اینجا، زغال‌سنگ هنوز فرمانروایی می‌کند؛ ده‌ها معدن در حومه شهر پراکنده‌اند و جاده‌ها پر از کامیون‌های سرخ‌رنگ معروف، آلوده به گرد و غبار سیاه، هستند که زغال را به راه‌آهن منتقل می‌کنند تا به بندری در فاصله ۶۵۰ کیلومتر فرستاده شود و در امتداد ساحل شرقی توزیع گردد.

با این حال، داتونگ میلیاردها یوان در گردشگری سرمایه‌گذاری کرده است. فروشگاه‌ها و هتل‌ها در نزدیکی غارهای یونگانگ، مجموعه‌ای از معابد و غارهای بودایی که بیش از ۱۵۰۰ سال قدمت دارند، ساخته شده‌اند. علاوه بر این، شهر حدود ۱۶ میلیارد یوان در برنامه‌ای برای بازسازی سکونتگاه‌ها سرمایه‌گذاری کرده است تا کارگران معادن از خوابگاه‌های نزدیک معادن به منطقه جدید هنگ‌آن منتقل شوند. اکنون حدود ۳۰۰ هزار نفر در این منطقه زندگی می‌کنند، در آپارتمان‌های میان‌مرتبه، در حالی که خیابان‌های پرجنب‌وجوش، بازارهای روباز، رستوران‌ها و کافه‌ها فضای اقتصادی جدیدی ایجاد کرده‌اند.

مزایای زیست‌محیطی انتقال کارگران از معادن

انتقال از نزدیک معادن مزایای دیگری نیز داشته است. رن جینیو، مالک یک رستوران در این منطقه، می‌گوید: «اکنون آسمان آبی داریم. وقتی کودک بودم، یقه پیراهن سفیدم بعد از یک روز بیرون سیاه می‌شد.»

این تغییر اقتصادی به ابعاد جدیدی از اقتصاد شهر نیز کمک کرده است، به گفته ژائو هونگ، حسابدار یک رستوران محلی محبوب. در تابستان، رزروهای ناهار از بازدیدکنندگان جدید غارهای یونگانگ پر می‌شود. با این حال گردشگری فصلی است و معادن شهر هنوز سالانه ۱۵۹ میلیون تن زغال‌سنگ تولید می‌کنند که بیشتر از تولید کل آلمان است. او می‌گوید: «امکان جایگزینی زغال یک شبه وجود ندارد.»

آسیب‌پذیری شهر در برابر نوسانات صنعت زغال‌سنگ

این شهر همچنان تحت تأثیر نوسانات صنعت زغال‌سنگ است. بسته شدن معادن پس از مازاد تولید در سال ۲۰۱۶ باعث کاهش جمعیت به میزان ۲۰۰ هزار نفر در سرشماری سال ۲۰۲۰ شد و جمعیت به حدود ۳.۱ میلیون نفر رسید. افزایش قیمت‌ها در سال ۲۰۲۱ یک بهبود کوتاه‌مدت ایجاد کرد، اما کاهش بازار امسال باعث کاهش حقوق و نارضایتی فروشندگان شده است.

رن جینیو اشاره می‌کند که هویت شهر در حال تغییر است، به ویژه که جوانان فرصت‌های خود را در شهرهای بزرگ‌تر دنبال می‌کنند: «زغال‌سنگ برای ما مثل آب و هواست وقتی خوب است، همه چیز رونق دارد؛ وقتی ضعیف باشد، همه ما تحت تأثیر قرار می‌گیریم.»