به گزارش ایراسین، صدای همهمه بازار که شاید سکوت را هیچوقت به چشم نبیند گاهی با سلامی که از جان بر می خیزد و به جان می نشیند، بین اهالی در تردد، رد و بدل می شود، گویی مردم بازار آشنا و ناآشنا برایشان فرقی نمی کند.

آجرهای کهنه و سقف کاه گلی بی برگ و بار اما هنوز هم شکوه دوران صفویه را دارد آن زمان که مردمان از راهی دور سرای مخلص را به عنوان کاروانسرا برای اطراق خود انتخاب می کردند. فقط کافی است مسیر بازار بزرگ را بگیری، چهار سوق مخلص را رد کنی تا سرای مخلص در امتداد بازار بزرگ و تاریخی اصفهان بیش از ۴ قرن را به تو هدیه دهد.

سرایی در حافظه تاریخ

وقتی مرحوم مخلص که یکی از پهلوانان نامی شهر تاریخی اصفهان بود تصمیم گرفت در امتداد بازار بزرگ، کاروانسرایی معظم و منظم طراحی کند سرایی تاریخی جاودانه شد که در حافظه تاریخ چنان جا خوش کرد که حتی غبار قرنها هم نتوانست آن را از یادها ببرد.

سرای تاریخی مخلص به استناد مدارک موجود مربوط به دوره فرمانروایی سلسله صفویان بوده است که در دوره رونق و آبادانی شهر اصفهان هنگامی که پایتخت از شهر قزوین به دستور شاه عباس به اصفهان منتقل می گردد به کارفرمایی و نظارت مخلص ساخته می شود.

کافی است دل به کوچه های کاه گلی بسپری و دوباره راه را از سر گیری، این تصویری است خاکستری از روزگاری که امروزه دیگر نشانی از آن نیست، کالبدی تاریخی در بازار بزرگ اصفهان و چهار سوق مخلص که آثار تخریب و دستبرد، در جای‌جای بدنه آن به چشم می‌خورد. از هر که بپرسی دست نشانه می رود به سرایی که به بازار بزرگ اصفهان چسبیده و گویی جزئی از آن است.

تازیانه تخریب

باید دل به اوراق تاریخ بسپاری تا تازیانه تخریب را از آتش سوزی وسیع در این کاروانسرا بیابی و بعد از آن دوران متروک و رو به افولش را ببینی این ناکامی اما تنها تا سال ۱۲۵۵ هجری خورشیدی مقارن با سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و استانداری ظل السلطان حکمران وقت اصفهان، به طول انجامید چرا که پس از آن  مرحوم حاجی میر محمد حسین طباطبایی که از اولیاء دولت نیز محسوب می شد، دستوربه تجدید ساخت با طرح نو در دو طبقه می دهد؛ به این ترتیب که هر طبقه چهار ایوان و هر طبقه ای از بالا را جنبین ایوان دو مهتابی می سازد و اطراف آن حجره ها بنا می نماید.

حجره های زیری هم همه بزرگ و با صندوقخانه و جنب هر دو حجره یک ازاره از نوع کاشیکاری به زیبایی تمام، طراحی و احداث شده تا جایی که این بنا را منحصر به فرد کرده است.

شاید وجه تمایز این سرا این بوده که در قدیم الایام نهری موسوم به فدین (فدن) از آن سرا می گذشته و بقایای این نهر که از مدرسه جده به این سرا وارد می شده هنوز به چشم می خورد و بعدها توسط سازمان میراث فرهنگی احیا شده است.

اما جاذبه های این سرا به همین جا ختم نمی شود؛ باز باید در سرا بگردی تا متوجه شوی که ورودی های چهار گانه این اثر تاریخی بسیارعالی طراحی شده و باز هم نفائس بی نظیری دارد که شامل کهن شمسه نورگیر، طاق و تویزه به صورت یک در میان، خطوط بنایی کاشیکاری، اسامی پنج تن و پنجره های اشکوبه، کاشیکاری های معقلی، حجره ها و رسم بندی های موسوم به یزدی بندی که در دالان غربی می شود و این بنا را یک سر و گردن نسبت به بناهای مشابهش بالاتر می برد و وجهی متمایز از تاریخ را برای این سرای تاریخی به ارمغان می آورد.

آبی کاشیهایی دل سپرده به آسمان

قدم بگذار در صحن اصلی آنجا که بوسیله هشت دستگاه راه پله به طبقه دوم متصل می شود و بیشتر هرزه ملات نمای داخلی صحن است که از کاشی فیروزه ای است، قوس های حجرات اشکوب اول به صورت دسته زنبیلی یا نیم بیضی است که در قسمت پشت بغل با گره چینی کاشی پیوند خورده اند و دل سپرده اند به آسمان؛ ضمن اینکه در قسمت راه پله ها از قوس های جناغی استفاده شده.

حوض مرکزی سرا هشت ضلعی است به انضمام چهار باغچه در چهار گوشه سرا همانند شکل هندسی حوض تعبیه شده و بر نظم طراحی این سرا افزوده است. اما هر چه پیشتر بروی می توانی دریابی که دست زمان چطور وضعیت سرای تاریخی مخلص را بحرانی کرده است، جرزها تماما نیازمند استحکام بخشی بوده و در سایر بخش های بنای نامبرده به دست زمان باعث فرسایش و ریزش شده و انتظار گوشه چشمی دارد که حاکمیت تجاریش را حفظ کند.

پیرمردی که با گاری زهوار دررفته اش در حال عبور است می گوید:سالهاست کسی به سر و گوش این بنا دست نکشیده. صدای چرخ گاری، ناموزون روی سنگفرش می غلتد تا آخرین نمای سرای مخلص، خلوص معماریش را به اهتزاز در آورد.

بنای پر حرف و حدیث

این بنا که در محور بازار بزرگ اصفهان واقع شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و یکی از پر حرف و حدیث ترین بناهای ۴۰۰ ساله ای است که شاهد مدیران بسیاری بوده که چند صباحی میز ریاست سازمان میراث فرهنگی را یدک می کشیدند و بارها شعار مرمت این بنا را سر می داده اند تا جایی که گاهی پای نمایندگان مجلس را به موضوع کشیده می شده و یا در رسانه ها پررنگ می شده است. سرایی که تجارت را از دوران قاجار و شاید پیش از آن به دوش می کشیده و روزگاری دبدبه و کبکبه ای داشته است...